Zafascynował nas „Maleńki Spisz…”

W sierpniu 2005 roku Zarząd Stowarzyszenia Centrum Edukacji Tradycja i Współczesność (SCETiW) podpisał umowę z Fundacją Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA) na realizację projektu w ramach I Schematu Pilotażowego Programu Leader+,
pn.: „Wsparcie tworzenia Lokalnej Grupy Działania i opracowania Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich na polskim SPISZU i okolicy”. Projekt realizowany był w okresie od 24.08.2005 do 25.02.2006 r., na obszarze Gmin: Bukowina Tatrzańska, Łapsze Niżne i Nowy Targ, przy ich aktywnej współpracy.

SZUKALIŚMY OBSZARU NIEBANALNEGO

Po zapoznaniu się z ideą i założeniami Programu Leader stwierdziliśmy, że wdrażany w Polsce Pilotażowy Program Leader+ (PPL+) odpowiada charakterowi i celom statutowym naszego Stowarzyszenia. Uznaliśmy też, że jest to dla Stowarzyszenia wyzwanie, zdawaliśmy sobie sprawę z tego że jest to trudny program ale od początku liczyliśmy na to, że mieszkańcy Spisza i okolicy zainteresują się programem i włączą się aktywnie w jego realizację.

Zgodnie z założeniami Pilotażowego Programu Leader+ realizacja projektu miała na celu stymulowanie lokalnych inicjatyw, w oparciu o analizę możliwości, na rzecz rozwoju obszarów wiejskich Spisza i okolicy (obszaru objętego projektem), a w konsekwencji skoordynowanie tych inicjatyw i opracowanie Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich SPISZA i okolicy (ZSROW). Drugim celem projektu było wypromowanie idei partnerstwa publiczno-prywatnego i wykreowanie Lokalnej Grupy Działania (LGD) zdolnej do realizacji ZSROW oraz promującej obszar.

Wybierając obszar realizacji projektu, staraliśmy się, aby był to obszar, o którym członkowie SCETiW posiadają już pewną wiedzę ze względu chociażby na to, że w jakimś okresie swojego życia mieli kontakty z ludźmi tam mieszkającymi. Przede wszystkim jednak szukaliśmy obszaru niebanalnego, który posiada własną historię, charakteryzuje się odrębnością geograficzną i kulturową. Taki właśnie jest SPISZ.

W granicach polskich Spisz to północna część Zamagurza. Obszar ten wynosi 195 km² i obejmuje 14 wsi spiskich. Administracyjnie podzielony jest on pomiędzy trzy gminy: Łapsze Niżne, Bukowina Tatrzańska i Nowy Targ.

Początkowo projekt miał obejmować tylko teren polskiego Spisza, jednak zgodnie z wytycznymi Instytucji Zarządzającej obszar musiał zostać określony po granicach administracyjnych gmin. Dlatego projektem zostały objęte wszystkie trzy gminy w granicach, których znajduje się polska część historycznego Spisza.

ZAFASCYNOWAŁ NAS OGROM ŁADUNKU EMOCJONALNEGO PORÓWNANIA „MALEŃKIEGO SPISZA” DO EUROPY ŚRODKOWEJ

Gminą całkowicie spiską jest gmina Łapsze Niżne, w pozostałych gminach znajdują się po 3 miejscowości spiskie. Pozostałe miejscowości są wsiami podhalańskimi. Wybrany obszar łączy więc dwa bogate pod względem kulturowym, jak też przyrodniczym regiony historyczno-etnograficzne: Spisz oraz znaczną część Podhala. Granicę stanowi rzeka Białka. Kraina geograficzno-historyczna Spisz powinna oddziaływać na okoliczne wsie zwłaszcza te leżące w obrębie gmin na terenie których znajdują się miejscowości spiskie. Rozciągnięcie projektu na obszar wszystkich wsi położonych w trzech gminach, z jednej strony stanowiło o trudności jego realizacji, a z drugiej powodowało wyjście z tą bogatą różnorodnością kulturową – język, strój, tradycja i obrzędowość, kulinaria, historia – na okolice, które również posiadają swoją odrębność kulturową, ale poprzez fakt zintegrowania w ramach podstawowych jednostek administracji samorządowej, wzajemnie na siebie oddziaływują.

Spisz to niewielki region ale posiadający specyfikę, oryginalność, różnorodność, wynikającą z jego burzliwej historii, która wpłynęła na bogactwo dziedzictwa kulturowego tego regionu. Na terenie Spisza znajdują się ciekawe obiekty zabytkowe. Każda spiska miejscowość oferuje szereg atrakcji dla turysty. Znawcy architektury sakralnej spotykają na szlaku gotyckim budowle z okresu gotyku, rokoka i baroku. Miłośnicy twierdz znajdą w Niedzicy jeden z najpiękniej położonych zamków w Polsce. Zwolennicy aktywnego wypoczynku mogą wędrować szlakami turystycznymi w Pieninach Spiskich i Magurze, aktywnie wypoczywać na rowerze, uprawiać sporty wodne na jeziorze czorsztyńskim a w okresie zimowym zjeżdżać na nartach ze stoku Polana Sosny w Niedzicy, w Kacwinie czy Litwinki w Czarnej Górze i Jurgowie. Pasjonaci folkloru usłyszą tu unikatową gwarę, poznają spiskie obrzędy, porywającą spiską melodię z charakterystycznym tańcem czardaszem. Trudno jest prześledzić i opisać całe bogactwo kultury ludowej Spisza. Pomimo tych pięknych zabytków, bogatej historii i atrakcyjnego położenia geograficznego Spisz ciągle jest jeszcze mało znany.

Udział w programie LEADER+ daje możliwość rozwoju regionu i promuje go.

Podnoszenie atrakcyjności Spisza, tkwi w potrzebie zmiany mentalności mieszkańców. Wspólne działania mogą przynieść lepsze rezultaty. Każda wieś Spisza ma swoje potrzeby i problemy z którymi się boryka np. nie rozwiązany problem gospodarki wodno-ściekowej, brak segregacji i utylizacji odpadów, zły stan infrastruktury drogowej i komunikacyjnej, bezrobocie, opuszczanie wsi przez młodych ludzi… Większa część społeczeństwa nadal zajmuje się gospodarstwem, pomimo że rolnictwo jest raczej mało dochodowe w warunkach górskich. Wśród mieszkańców Spisza istnieje obawa przed rzeczami nowymi. Lęk przed nowymi inwestycjami wiąże się z ryzykiem. Mieszkańcy potrzebują zmiany myślenia, że właśnie ich region z bogatymi atrakcjami i walorami może tworzyć nowe miejsca pracy. Wspólne działanie, przedsiębiorczość i rozwój infrastruktury turystycznej mógłby podnieść jakość życia na Spiszu.

Realizacja projektu w ramach I Schematu PPL+, nie mogłaby się odbyć bez poparcia i aktywnego udziału lokalnej społeczności. Uzyskanie zgody oraz akceptacji mieszkańców i władz samorządowych dla realizacji zaplanowanych w projekcie działań, było – z jednej strony warunkiem przystąpienia do Pilotażu, z drugiej - oddawało ideę podejścia Leader w rozwoju obszarów wiejskich. Do udziału w programie zaproszono przedstawicieli samorządu terytorialnego (wójtów, sołtysów poszczególnych wsi, radnych), lokalnych przedsiębiorców prowadzących działalność agroturystyczną, hotelarską i gospodarczą oraz wszystkich mieszkańców obszaru.

PIERWSZE SPOTKANIA W RAMACH PROJEKTU
BUDZIŁY WIELE WĄTPLIWOŚCI I NIEJASNOŚCI

Propozycja realizacji projektu została przyjęta z dużą rezerwą i ostrożnością.

Przyczyna takiego podejścia mieszkańców tkwiła w braku konkretnych, namacalnych, materialnych rezultatów projektu (budowy chodników, szkół, kanalizacji, oczyszczalni, utworzenia nowych miejsc pracy itp.). Dodatkowo program mówił o oddolnym podejściu, oddaniu decyzji w ręce lokalnych społeczności, odkrywaniu i uruchamianiu lokalnego potencjału (cokolwiek by to znaczyło) i finansowaniu ukrytych pomysłów. Dla wójtów i działaczy samorządowych obietnice te brzmiały dość nierealnie. Gminy na co dzień borykają się z brakiem środków na realizację podstawowych zadań (rozwój i utrzymanie infrastruktury we wsiach, kształcenie dzieci, opiekę zdrowotną, łagodzenie skutków bezrobocia, itp.)

Tymczasem przyjeżdżają ludzie z zewnątrz, obcy i mówią że jest program który służy poprawie warunków życia i pracy; trzeba mieć tylko pomysły, określić swoje interesy, zaangażować się, a środki finansowe do gmin spłyną.

W miarę jednak upływu czasu i kolejnych spotkań w każdej miejscowości, na których omawiano i przedstawiano cele PPL+ i projektu, rosło zaangażowanie mieszkańców i chęć współpracy w ramach tworzonej Lokalnej Grupy Działania.

W projekcie zaplanowano szereg działań, których realizacja miała doprowadzić do wykreowania Lokalnej Grupy Działania i opracowania ZSROW dla Spisza i okolicy.

W ramach akcji promującej projekt i obszar jego realizacji została wydana ulotka, Informator „Leader+ na Spiszu i okolicy”, wkładka do czasopisma „Na Spiszu”. Została również utworzona strona internetowa informująca na bieżąco o działalności SCETiW i realizacji projektu (www.cetiw.prv.pl). Jednym z ciekawszych działań promujących obszar był wyjazd reprezentacji obszaru Spisza i okolicy na Międzynarodowe Targi Polagra-Farm do Poznania w październiku 2005 r. Kilkuosobowa grupa w strojach regionalnych prezentowała bogactwo kultury ludowej oraz dziedzictwo kulinarne Spisza. Na pięknie udekorowanym stole znalazły się tradycyjne spiskie wypieki: „derkliki”, „rogi z makiem”, „kapuśnik”, „chleb ze smalcem”. Za najlepszy produkt regionalny uznana została spiska „sołdra” rodem z Frydmana, która na targach otrzymała Złotą Perłę za najlepszy produkt regionalny.

Wraz z góralami spiskimi na Targach w Poznaniu promowali swoje regiony górale z Podhala (reprezentacja Gmin: Ochotnica Dolna i Krościenko n/ Dunajcem) i Orawy (reprezentacja Gmin: Jabłonka i Lipnica Wielka), gdzie realizowane są podobne projekty jak nasz. Na stoisku cały czas przygrywała kapela składająca się ze spiskich, podhalańskich i orawskich muzykantów. Mieszkańcy tych obszarów mieli również okazję zaprezentować swój region na konferencji, która odbyła się w drugim dniu Targów z udziałem przedstawicieli resortu rolnictwa i dziennikarzy.

Wyjazd na Targi Polagra-Farm pozostawił miłe wspomnienia. Nawiązane zostały nowe kontakty, nowe przyjaźnie. Dla uczestników była to też okazja by zobaczyć jak promują się inne regiony Polski. Odnieśliśmy wrażenie, że uczestnicy tego wyjazdu na nowo odkryli jak wielką wartością jest dziedzictwo kulturowe Spisza i Podhala, jaką stanowi siłę w promocji obszaru i jak bardzo to dziedzictwo wyróżnia ich na tle całej Polski oraz jak duże zainteresowanie wywołuje wśród ludzi z całego kraju i nie tylko.

W ramach projektu odbyło się też szereg szkoleń i spotkań z lokalną społecznością. Celem pierwszych szkoleń, prowadzonych przez koordynatora projektu było przedstawienie idei Programu Leader, pozytywnych efektów realizacji tej inicjatywy w UE, założeń PPL+ w Polsce oraz zapoznanie mieszkańców z celami projektu i zaplanowanymi działaniami. Dodatkowo w sołectwach odbywały się zebrania otwarte, skierowane do wszystkich mieszkańców danej miejscowości. Zebrania prowadzone były przez sołtysów lub liderów lokalnych społeczności, którzy udzielali informacji o projekcie, zaplanowanych działaniach, sposobach włączenia się w jego realizację. W czasie zebrań prowadzone były dyskusje na temat problemów, które utrudniają rozwój obszarów wiejskich, a także na temat pomysłów jak te problemy rozwiązywać i co wspólnie można zrobić dla poprawy warunków życia, pracy i wypoczynku w konkretnej miejscowości, gminie, regionie. Za pośrednictwem sołtysów zostały też rozprowadzone wśród mieszkańców ankiety, w których wypowiedzieli się oni na temat realizowanego projektu, oczekiwań i obaw związanych z jego realizacją. W czasie spotkań w sołectwach zostali wyłonieni kandydaci do Lokalnej Grupy Działania.

PRZEŁOM W BUKOWINIE

Prawdziwym przełomem w trakcie realizacji projektu okazało się spotkanie w Bukowinie Tatrzańskiej. Organizatorzy zdawali sobie sprawę, że zmęczyli już liderów lokalnych społeczności, którzy kibicowali programowi lub też próbowali się do niego włączyć, informowaniem o programie i projekcie. Wyraźnie dawało się odczuć że, jest oczekiwanie, że coś się wydarzy. Spotkanie w Bukowinie Tatrzańskiej, które odbyło się 6 listopada 2005 r. w Urzędzie Gminy było takim wydarzeniem. W spotkaniu uczestniczyło ponad 90 osób. Zainteresowanie projektem przerosło wszelkie oczekiwania organizatorów, gdyż sala obrad nie mogła pomieścić zebranych. Spotkanie w Bukowinie było momentem, w którym mieszkańcy przejęli inicjatywę. Ponad 50 osób podpisało deklarację przystąpienia do nieformalnej organizacji jaką wówczas była Lokalna Grupa Działania. Podpisanie deklaracji, czyli dookreślenia się tych wszystkich którzy do tej pory przyglądali się naszym poczynaniom, stanowiło – w naszym rozumieniu – taki właśnie przełom. Od tej pory na Spiszu i okolicy powstał podmiot który stał się realizatorem projektu, a nie tylko przedmiotem działań z zewnątrz do nich kierowanych.

 

To uczestnicy tego właśnie spotkania zauważyli też szanse jakie daje Program Leader+ na integrację społeczności spiskiej z mieszkańcami wsi nie spiskich, leżących na obszarze realizacji Projektu. Zwrócili uwagę na konieczność skoordynowania i integracji inicjatyw rodzących się na tych terenach, które „nie powinny się wzajemnie wykluczać ale uzupełniać w celu zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich Podtatrza”.

 

 

 

NA PREZESA STOWARZYSZENIA WYBRANO ETNOGRAFA I HISTORYKA

Kolejne spotkanie to już formalizacja LGD. W trakcie dwudniowego szkolenia w Krakowie (18 i 19 listopada 2005) na temat metod i zasad funkcjonowania LGD zostało powołane Stowarzyszenie Rozwoju Spisza i Okolicy. Na prezesa stowarzyszenia wybrano p. Juliana Kowalczyka z Łapsz Niżnych, etnografa i historyka. Znaczna część członków stowarzyszenia to osoby dwudziesto-paroletnie. Doświadczenie starszych i zapał młodzieży rokuje duże szanse na powodzenie planowanych działań i funkcjonowanie Stowarzyszenia w przyszłości. W ramach warsztatów członkowie LGD wspólnie dokonali analizy możliwości rozwojowych regionu oraz zidentyfikowali najważniejsze problemy obszaru. Wspólne prace nad budową ZSROW kontynuowane były na spotkaniach w Łopusznej (4.12.05), Krempachach (18.01.06) i Czarnej Górze (5.02.06). W czasie wszystkich spotkań widoczne było ogromne zaangażowanie członków LGD w proces budowania wspólnej strategii rozwoju dla Spisza i okolicy.

Obecnie zespoły robocze dopracowują ostateczny kształt strategii, która następnie zostanie poddana konsultacjom społecznym. Strategia ta jest niezbędnym dokumentem, który należy dołączyć do wniosku aplikacyjnego o środki finansowe na realizację projektu w ramach drugiej części PPL+ (Schemat II).

 

W Projekcie, obok głównych działań kierowanych do dorosłych mieszkańców obszaru, zaplanowano też kilka spotkań z młodzieżą w ramach działania, które nazwaliśmy Plan Młodzieżowy Leader+. W ramach tej części projektu dyskutowaliśmy z gimnazjalistami o ich planach na przyszłość i marzeniach. Chcieliśmy się dowiedzieć czy wiążą je z tym regionem. Rozmawialiśmy o ich marzeniach, bo z marzeń dzieci i młodzieży również powinniśmy budować Strategię rozwoju dla Spisza. Ostatnie spotkanie przeprowadziliśmy pod hasłem „Bohaterowie pieśni gminnej”. Młodzież miała za zadanie wybrać ze swojego najbliższego otoczenia osobę, która ich zdaniem zasługuje na pamięć pokoleń, a następnie ułożyć o niej pieśń, legendę, wiersz lub opowiadanie.

Poniżej prezentujemy pracę jednego z uczestników Planu Młodzieżowy Leader+ na Spiszu i okolicy.

 

Stanisław Stanek

„Osoba, którą podałam to mój dziadek. Ma 80 lat i już dawno jest na emeryturze to wspaniały, godny uwagi, mądry człowiek. Jest dla mnie skarbnicą dawnych obyczajów i jak nikt potrafi opowiadać ciekawe, prawdziwe historie ze swojego życia, a usłyszałam ich niemało. Jego ogromna wiedza mnie zdumiewa, a sytuacje i zdarzenia, w których uczestniczył, nie pozwalają mi przejść obojętnie i nie upamiętnić ich w swoich „ pamiętnikach’’. Zawdzięczam tej osobie wspaniałe wieczory spędzone na opowieściach z dawnych lat, które nieraz śmieszą, a nie raz wzruszają do łez. Bardzo chcę by po śmierci mojego dziadka nie zapomniano o jego wspaniałym, niebezpiecznym, ciekawym życiu.

W małym domku pod błękitnym niebem

Rodzi się człowiek , który stanie się świata sterem .

W życie ludzi będzie radość wnosił

W szkole będzie się męczył, A na przerwach starszych uczniów dręczył

Na wojnie pozna prawdziwego strachu smak,

By potem odnaleźć tam miłości słodkiego bicia serca takt .

Ożeni się z kobietą swych marzeń,

Ponad rodziców rozkazem.

Zestarzeje się radosny z dziecięcym wdziękiem.

Będzie się zajmował mną – małym niemowlęciem

Poznamy razem magiczny marzeń i dawnych światów czar

Pozostanie mi wspomnień pełny "gar".

Justyna Bryniarska, Łapsze Niżne

W POSTAWACH MIESZKAŃCÓW NIE BRAKOWAŁO OSTROŻNOŚCI

Podsumowanie realizacji projektu odbyło się 25 lutego 2006 r. na konferencji zorganizowanej przez CDR O/Kraków. Konferencja miała charakter wzajemnej wymiany doświadczeń z wdrażania I Schematu Pilotażowego Programu Leader+. W imieniu członków LGD wrażenia jakie towarzyszyły im w trakcie realizacji Projektu przedstawiła p. Emilia Nowak z Niedzicy. Głównym motywem, który sprawiał, że mieszkańcy włączyli się w realizację projektu była chęć działania na rzecz własnej miejscowości, regionu, ale też ciekawość i możliwość bezpośredniego w nim uczestnictwa. Projekt stwarzał szansę poznania ludzi aktywnie zainteresowanych problemami Spisza. Nowi ludzie, nowy potencjał, dawały nadzieję, że wspólnymi siłami można wiele dokonać. Niektórzy od razu zauważyli możliwości, jakie stwarza program LEADER+ dla rozwoju obszarów wiejskich oraz rolę jaką może odegrać w uruchamianiu ogromnego potencjału tkwiącego w ludziach i regionie, stymulowaniu lokalnych inicjatyw sprzyjających rozwojowi. Ale w postawach mieszkańców nie brakowało ostrożności. Niektórzy członkowie stowarzyszenia przyznają, iż były momenty, w których rozważali możliwość wyłączenia się z projektu. Świadomość istnienia ogromnej ilości problemów, budziła wątpliwości czy uda się w ramach II schematu opracować wspólny projekt, który obejmie swym zasięgiem wszystkie miejscowości obszaru, zarówno spiskie jak i podhalańskie.

Pojawiają się też obawy związane z funkcjonowaniem Stowarzyszenia Rozwoju i Okolicy w przypadku wystąpienia opóźnień w refundacji kosztów działań, planowanych do realizacji w II Schemacie PPL+. Już teraz Stowarzyszenie musi zabezpieczyć część środków na ich realizację. „Projekt sam ciekawy, potrzebny, szkoda tylko, że na warsztatach się skończy. Oby udało się zrealizować kolejny program dla Spisza i okolicy” – to wypowiedź jednego z mieszkańców Spisza.

Pomimo pojawiających się trudności członkowie LGD, co do jednego są zgodni realizacja projektu pozwoliła mieszkańcom na integrację: „Spisz to trzy gminy i dwa powiaty. Dzięki programowi mogliśmy się spotkać, poznać i porozmawiać na temat nurtujących nas problemów”; „Projekt uświadomił nam, że istnieje pokaźna grupa aktywnych mieszkańców Spisza, którzy działając wspólnie mogą wiele dobrego zrobić dla tego regionu”;

„Aktywacja, integracja – wiara, że można coś zrobić jeśli tylko się chce, że to co osiągniemy zależy od nas tj. mieszkańców” – to niektóre wypowiedzi członków LGD po zakończeniu projektu.

Uczestnicy projektu podkreślają ogromną wartość oddolnego charakteru Programu LEADER. Program stwarza zwykłym mieszkańcom „szanse na wpływanie na politykę w regionie, szanse na realizację konkretnych celów i zadań, tych najpotrzebniejszych dla mieszkańców a nie narzuconych odgórnie”. Zwracają też uwagę na konieczność umożliwienia włączenia się w programowanie i realizację działań każdego z mieszkańców: „Wg mnie każdy kto ma pomysł powinien mieć możliwość włączenia się w pracę Zarządu, ponadto bardzo ważne jest przedstawienie obecnych i planowanych prac Zarządu, żeby każdy kto chce mógł się w nie w dowolnym momencie włączyć”.

Członkowie Stowarzyszenia wierzą w powodzenie inicjatywy rodzącej się na ich terenie: „Mam nadzieję, że przejdziemy do kolejnego etapu i z naszych projektów i marzeń uda nam się coś zrealizować w praktyce”. Zamierzają też w większym stopniu włączyć młodzież w działania na rzecz rozwoju regionu.

Dla nas udział w realizacji projektu był okazją do lepszego poznania Spisza, jego historii, przyrody, bogatej kultury materialnej i niematerialnej oraz nawiązania kontaktów z interesującymi ludźmi. Cieszymy się, że mogłyśmy wziąć udział w projekcie ważnym dla Spisza, ale stanowiącego też ciekawe doświadczenie dla nas.

 

Emilia Nowak – Urząd Gminy w Łapszach Niżnych

Marta Starmach – Stowarzyszenie Centrum Edukacji Tradycja i Współczesność